QAMAQ CHAKUÑA (Caza de zorro)

QAMAQ CHAKUÑA

Jorge Luis Coaquira Condori

e-mail: jorgeluiskoakira@gmail.com

www. aymarajorgeluis77.blogspot.com

 QALLTA

Tumaykunakax Qullan uraqisar purinisax kunayman san wali saranakamp, amuyunakamp, luräwinakamp, yupaychañanakamp, pixtunakamp kunaw charqhuntawayapxistu. Ukampisa, janiw  khuskhatpach armasiyawayakistuti, yaqhip saranakax amthapitaskiwa. Ukjamakipanwa, aka t’aqanx yaqhip Wak’a Qal ayllun chhaqtat amthapit saranakapxät qhañacht’añäni.

QAMAQ CHAKÜWI

Sapa Suyuns, markans, aylluns mayj mayj saranakaw utji, ukjamakipanwa, khä “Wak’a Uyu”  sat ayllunxa, aka uraqpachan muspharkay saräwiw walja maranak ch’ikhi amuyun jaqinakan sarayatatäna, taqi aka uraqpachan thaqkasas janiw kawkhans uka saräwx jiksnäti, inakiw markat mark uks aks uka saräw jikxä sas saranaqsna. Uka saräwix “qamaq chakuña” satawa. Niya llankha ñaxu jaqinakax aka Qullasuy markar purinisin achachilanakasat uraqinakap apaqapkatän ukjatpachaw qamaq chakuñ saräwix amuyatax uñstawayatayna. Ukampisa, qamaq chak saräwin uñstatätapat jichhürunakkamax waranq maranakaw mäkipawäxi, juk’ampis aka qhipha urunakanx uka saräwix janikiw amtataxi, armatakiw uñjasxi.

Qamaq chakuñax achachilanakan qhuru anuykakap katjasin jiwarayañänwa. Jaqhip pachanakax “qamaq kachiña” satarakïnwa. Sapa marapuniw  qamaq chakux utjiritäna, uka luräwx tumakunakaw <patrones> mä amtamp lurayapxäna, ukax jan tumaykunakan iwijanakap qamaqinakax q’al manq’thapiñapatakiw chakuyapxirïna.

Aymaranakatakix taqi kunas pachan pachaniwa, ukjam pachanirakiw qamaq chakuñaxa. Niya sata paxsi tukuyaw, (29 de septiembre) qamaqix chakuñatäna, <San Miguel> tatan urupakis ukürunakaw qamaqix chakuñatayna. Qamaqix janiw ina ukjamak chakuñakarakiti, jan ukax nayraqatax mä waxt’aw achachilanakar waxt’añäna. Kunapachatix uka wayt’ax luqtatäxi ukatx achichilanakas katuqasxaraki, ukjatw achachilanakax uka qhuru anunakapx  chakuñ urutak ananukuniritäna. Achachilanakar jan kuns waxt’apk ukax janiw mä qamaqis uka chakuñ urux uñstirikatänati.  Andres Coaquira Quispe markachirix akjam uka tuqit arst’araki: “…Janiw qamaqix ukjamak katuyaskiti, ukatakix jilaqata, mayurdumu, kampunakamp ukanakaw, martis, wirnisawa…misanakamp priparayapxi, ukat achachilar pagayapxi”.

Waxt’ax achachilanakar mä achikt’asïwiwa, uka achikt’äwinx niyas “achahilanak uka qhuru anunakamax anchaw phiñasiyapxitu, jichhax jiwarayaraqapxamawa, ukatakiw aka mä waxt’ payllanipsma, ukatax jichhax uka ch’uju ch’aska anunakamx khithanipxakitay”ukjam sapkaph ukjamarakiw waxt’ax luqtäñatäna. Chiqansa, qamaqix qullu achachilanakan qhuru anupat uñt’atawa. Janitix achachilanakar yaqaskasp ukjax kuna mach’a maranakas utjakisphawa, uka mach’a maranakanx janiw kuna juyranakas achkarakisphati.

TUKUYA

Aka qamaq chakuñax khä Qak’a Qal ayllunak utji, janiw yaqha ayllunakanx uñjañakiti, Má wali muskahrkaña aymaranakan sarapawa. Khitis kawkis phinqachispan aymaranakax kunayman aski muspahrkay saräwinakanipxtanwa.