LIQI LIQI (Teru teru como bioindicador natural)

LIQI LIQIN YATIYÄWIPA

Liqi liqix ch’umphi phuyun tantiy jamach’iwa. Niya juyphi pachakiw uñstaniy yatiraki. Maystuqitxa, liqi liqix ch’uqi lumasata ukjamrak pacha sarayirit uñt’atarakiwa.

Liqi liqix kunanak yatiypacha?

Liqi liqix yapu yapuchañatakiw yati, ukjamarak suma marataki, jan suma marataki, juyphi maranit janicha, chhhijchhi utjanit janicha, waña maranit jallu maranicha, ch'uqix jach'anakat t'unakich achuni, taqi ukanak yatiyi. Liqi liqin tapapa, k'awnwapa, jachatapaw isch'ukiña. Ukjamat juthir maratakix wakiyasipxi.

Liqi liqin tapapxata  

Chhijchhi marañataki. Chhijchhi marañatakix liqi liq tapax t'una qalitanakaniwa. 
Rayu marañataki. Liqi liqix rayu maräñatakix tapaparuw  yawri jan ukax aguja  uchi.  
Jallu marañataki. Lallu marañatakix liqi liqix suka parxanakaruw tapachasiri.   
Waña marañataki. Liqi liqix waña marañatakix suka umaqatanakaruw tapachasiri.  
Chuqi achuñapataki. Suma ch’uqix achuñatakixa, liqi liq tapaw jisk’a t’una jichhunakaniwa. 
Ch’uñu utjañapataki. Ch’uñu utjañapatakix liqi liq tapax iwij thaxaniwa, kunjamatix iwij thaxax ch'iyaraki ukax ch'uñjam ch'irayawa sañ muni.  

Liqi liq k'anwxata   

Liqi liq k'anwax ch'uqi lumasawa. Khaysa Huacuyo markanx liqi liq k'anwx yapu yapuchirinakax uñapxapuniwa, ukatx akjam yatipxaraki. 
Awasir marataki. Liqi liq k'awan phuntapanx suma ñut'u p'uyunakatix utji ukjax awasir maratakiwa. 
Chhijchhi marataki. Chhijchhi maratakix liqi liq k'anwax jach'a p'uyu p'uyuwa. 
Suma mara. Suma marañatakix liqi liq k'awnwax suma qhana ch'uxñawa. 
Jan suma marataki. Ukatx jan suma marañatakix liq liq k'anwax ina qaqa ch'uñakirakiwa. 
Juk'amp suma marataki. Wali suma marañatakix yämasa, liqi liq k'anwax suma laqhu ch'uxñapuniwa. 
Mach'a mara. Janq'u k'anwxi ukjax mach'a marañatakiwa.

Liqi liqin jachatapxata

Liqi liqin jachatapax suma marañx ja  suma marañx yatirakiwa.

    Jallu marataki. Sata urasatix liqi liqx tira-tira-tira sas jachi ukjax jallu maratakiwa.

     Suma marataki. Wali suma marañatakix liqi liqix parisaw muytas muytas wal k'uchik  thuqhunaqapxi.

    Jan suma marataki. Jichhaxa, liqi liqitix aliqak liw-liw-liw sasak jachi ukjax jan suma maratakirakiwa.

    Lunthat juthañataki. Aka jamah'ix lunthat juthañapatakix liq, liq siwa, sapxiwa.

   Anu uñjasa. Ukatx mä anu sarnaqir uñjasax liq-liq-liq-liq-liq-liq sasaw anjam achjasipxaraki.

    Ch'axwa utjañapataki. Liqi liqix kuna ch'axwa utjañapatakix tam tamaw wal chhuchhupxi.

Kuna pachas uñch'ukita

Liq liqix niya sata phaxsit qalltasin (septiembre) niya lapaka phaxsikamaw (noviembre) uñch'ukiña.