QULLA AYRUNAKA (Plantas medicianales)

QULLA AYRUNAKXATA

Qillqiri: Jorge Luis Coaquira Condori

jorgeluiskoakira@gmail.com

QALLTA (introducción)

Aka qulla quranakaxat qillt’ata arunakax mä aski amtamp qhanañt’atawa, ukasti, taqi aymara jaqinakan uñtapxañapatakiwa, ukhamat aymara qulla quranakasan sutinakapax  jani armt’atañapataki. Jan ukasti juk’ampi khaya chhaqtäta qullasiñ quranakan sutinakap pallthapipxañasataki.

Jicha qhipha maranakans Los Andes Kerani markanx kawqha kasta qullasiñ quranakas utjpacha

Jichhurunakanx Kaysa Los Andes Kerani markachirinakax kuna kasta qullasiñ quranakx uñt’asipkpacha

Qhanachtaña, Los Andes Kerani aymara markachirinakax kawkiri qullasiñ quranaks uñt’atasipki ukhamarak, kuna usüt qullasiñatakis apanaqapxi.

Qhanstayaña, taqi uñt’at qullasiñ quranakakxat qillt’añatki, ukarusti  sutinakap  uñt’ayañataki.

Jakthapt’aña, jichhurunakamax qawqha kasta qulla quranakas uñt’ataski khaysa Kerani tuqinxa.

Sutincht’aña, Sapa maya qurax kunatakis kullax, ukatx kawkhans aliraki, jan ukax kawkans jikxatataspa uka tuqit qhanacht’aña.

Aka qulla quranakxat qillt’añatakix jilïri tatanakan sarnaqawikap uñakipt’asaw qhanacht’ata. Nanakax  achichilanakaru, ukhamarak jilïri tatanakruw qulla quranakat qillqt’añatakix jiskt’asipta. Ukatsti  sapa qurxat suma yatxatasin qhanacht’apxarakta. Aknïri yanapt’anakampi qillt’atawa: Achachilanakar quramp qullasiña tuqit jisknt’asa. Casetes ukanakaru waraqt’asina. Awki taykan sarnaqawinakap uñaqasïna.

NAYRIRI QILLQATANAKA  (Marco teórico)

Quramp qullasiñ  tuqit jach’a yatqatatanakax akham sapxïwa: Aymranakanx taqi  kasta quranakaw kunayman usunakat qullasiñatakiw utjasipkistu. Jichha qhipa maranakansti taqi uka quramp qullasiñanakaw k’achjatjam chaqtaski.

Maysa tuqit wakisirakiw,  “Qulliri” arux kawkhats uñsti, khithinakats uñstayi uka tuqit amuykipt’añani, Nayra qullirinakax “qullawayus, qullaqhipi” sata sutimp uñt’atapxataynawa, ukasti pä aru t’aqat jutatayna: qulla (medecina), wayu (llevar). Ukhamax, uka tatanakax “qullas wayt’ata sarnaqirinakapxiya”. Español q’aranak purinxipansti jaqha tuqiruw “qullawayu” arx kuttayxapxataya, “callawayu” sasa. Nayra qullawayunakax khaysa Charasani markanw utjiritayna, ukatw jichhurunakkamas, Charasani Qullawayunakax wali kawkhans thaqhatapuni.

Jiwasanakan näyra thunu achachilanakasax wali sumwa qura qullanak uñt’apxäna, sapa quran sutips sumarak satipxána. Jichha jaqinakax janiw taqpacha qulla quranakan sutipx uñt’xiti, janirakiw ukanakampis qullasxapxïti.

Ramiro Raynaga qillqirix  akham sasaw qullanakxatx qhananchi: “Q’aranakax  Qullawayunakarux wali arnaqapxäna  quramp qullanatanakapata”. Ukamaraki jichhurunakkamasa arsusipkakiwa “khithitix qulliriñ munkix ukax nayraqatax Q’aranakan qullanakap uñt’anapa, ukjaruw quramp quinas yatisipkaspa”. Aka qillqnaka uñjatkasinxa wali llakisiñjamawa kunattï achachilanakasan yatiñanakapx armasiyañ munapxäna.

Jichhax mä pankat quramp qullasiñ tuqit  apst’at qanañcht’añäni.

QURAN SUTIPA  (NOMBRE DE LA PLANTA)			APANAQAWI (USOS)
AYMARA	CASTELLANO
Qañawa		Quinua	Mal de montaña, de mar.
Qata		Valeriana de puna	Neurosis
Q’ila q’uwa		…	Metrorragias
Qhanapaku		…	Bronquitis
Qhula		Sauco	Fluxiones de la cara
Q’uwa		Paleo silvestre	Gastralgias
Qhut’a		Yareta	Reumatismos
Sanu sanu		Consuelda, menor	Leucorrea, letritas
Sik’i		Achicoria	Estreñimiento de los niños
T’ula		…	Bronquitis
Tunqu		Maíz en grano	Enfermedades de la vejiga
Thujsa thujsa		Beleño	Neuralgias
Cuca/ inal mama		Coca	Dispepsias
Altamisa		Ambrosía silvestre	Reumatismo
Awkanalka/amay sapatu		Ajo silvestre	Impotencia
Kuti kuti		Solano de peces	Fiebre, heridas
wachanqa		Michoacán	Purgante enérgico
Wira wira		hierva de la vida	Fiebres malignas
Uqhururu		Berro acuático	Enfermedades de hígado
Jupha		Quinua	Galactóforo
Ch’illkha		Bacarida aglutinante	Reumatismo
chachakuma		Senezón de la cordillera	Gastralgias
Anu ch’aphi		Amor seco	Plétora
		Fuente: Elaboración propia

Jichhasti kuna qulla quranaktï  Los Andes Kerani markan jakasirinakax uñt’apki ukja tuqit qillqt’ata:

CH’AKHA  CH’IJUT QULLAN TUQITA  (Para fracturas)

Ch’illkha.- Aka qurax janiw taqi chiqanakan utjkiti, laphipasti llink’iwa ukhamarak jach’anakarakiwa. Chillkhax nayraqatax  apthapiniñawa ukjarusti ch’axtañarakiwa ukatw usut chiqar apxatasiña.

Chachakuma.- Yaqha qulla qurarakiwa, khaysa junt’u uraqinakw ali, jisk’a laphinikirakiwa, q’illu panqarani, ukhamarus wali q’aphiniwa.

MAYMURU PHUSUTATAKI (Para hinchazones  de hígado)

Sillu sillu.- Aka quran pä saminiwa, Pata tuqix ch’uña, manqhasti qaqa ch’uyñarakiwa. Jallupachanakw utji, ukhamarak qallpa chiqanakanakw jach’anak ali. Sillusillusti maymuru phusuntataki ukhamarak kuliratakiw qulla. Uka qurx junt’uma lanti umaraksna, refrekjams lurt’asiraksnawa.

Diente de león.- Yaqha qulla qurarakiwa, ukasti maymuru phusutatakiw askirakki.

Anu ch’aphi.- Aka qulla qutrax qullu patanakan alisiraki. Janiw kawkha qulluns utjkakiti, phusutat qullarakiwa.

PHUSUTATAKI. (Para hinchazones)

Malwasa.- Aka qurax jawira lakxanak ali. Janchi phusutatakiw wali qullaraki, ch’axtasina usutawjitar apxatasiña.

SOBRE PARTUTAKI  (Para sobre partos)

Chijchipa/ chhijchhipa.- Aka qulla qurax qullu patanakan ali, jasa jikxatakiwa. Aka qurasti sobre partutakiw/ rikayratakiw wali qulla. Ukasti wallaqiyasin Má tasaw umantaña.

Nina sankhu.- Nina sankhux niyas atapillur uñtasitawa, wali ch’imi laphini, wali ch’aphipax wapurasiriwa. Aka qurax sobre partutakirakiw wali wakiskiri. Umapxatakiwa.

UJU/ CH’UXU, K’AJA USUNAKATAKI  (Para tos, gripes, resfríos)

Wirawira.- Aka qulla qurrax wañawjanakan ali, ukhamarak jawiranakxan utjaraki. Aka quurax uju, k’aja usuanakat jarkt’asiñatakiw qulla. Matiw lurt’asiña, ukat janir ikintkasin umt’awayaña.

KULIRATAKI  (Para bilis)

Wirwina.- Aka qulla qurax qallpa chiqanakanakw ali, jallu pacha uraskiw utjaraki. Aka qurax may apthapisin ch’axsuña ukat sapur umañarakiñ ikiwit sartasina, ukhamarak janira ikintkasa.

UMA Q’APHIN QURA (Planta aromática)

Hierva luisa.- Aka qullasuyu markasan (Sud América) aliri qurawa. Nayrapachanakanx Español q’ara jainakan wali thaqhatiritaynawa, kunattï uka alit suma q’apkir qhaphinak lurapxiritayna warminakar aljañataki. Aka ch’uyna qurasti junt’u uraqinakanakw aliritayna, wali jach’a aliriw. Aka quran laphinakapasti mawk’a ch’apiniwa, ukhamarus hiyas Limón achut untataw q’aphipaxa, lila panqarani. Nierva luisa qurax septiembre paxsinak jilpacha utjaraki. Ukampirus uka qurax puraka usutak qullawa

TUKUYA (Conclusión)

Nayriri qillaqtanakanxa qhanachtanwa, aymara Qullasuyu markanx taqi puqt’at qulla quranakaw utjasipkistütu. Jiwasax jikxatanwa kunaymani uaunakat quranakamp qullasiñata: ch’akha ch’ijutanakatak, p’iqi usunakatak, phusuntatanakatak, purak usuninakataki, kuliraninakatak, sobrepartutak, juk’ampi usu qullasinatakiw quranakax aka Qullasuyu qullan markasanx utjasitayna.  Yaqhipa quranakan jaya mara sutipax janiw amtataxiti, yaqhipanakansti Catellano arur kuttayataxarakiwa.  

Jichha wiri wayna tawaqunakax janiw taqpach quranakx uñt’xapxiti, mä qawqhanak yatisipkarakiwa. Aka Chukiyawu markan jakasirinakax yamas janipuniw uka qulla quranakan sutinakaps amtxapxiti,.

Aymara jaqinakanx taqi phuqt’ataw qhamasiptanxa, kunaymani quranakarakiw qullasiñatak utjasipkistu, yaqhip qulla quranakan sutinakapasti armt’atakixiwa, mä qawqha quranakasti taqins uñt’ataskarakiwa, yaqhipa qullasiñ quranakan sutipasti Castellano arunakirakw uñstxaraki. Jichha wiri wayna tawaqunakax janiw aski uka qulla quranakamp qullasxapxiti, jan ukasti khaysa anqax markat apanit qullanakakw Farmacianakax alasisin qullasxapxaraki. Wali wakiskirïwa jan jichhat khuysarux qawqha qullasiñ quranakan sutinakapatix amtatakix ukanakx amt’asipxañaniti, jan ukasti chhaqtata quranakan sutil amthapipxañäni.

PANKANAKA (Bibliografía)

REYNAGA, Ramiro, “Tawantinsuyu 5 siglos de guerra Qheswaymara contra España”, Edición boliviana, Imprentas Unidas, S.A., 1978, Pág. 385.

MATERIAL ADICIONAL, Fotocopias de los libros de Medicina tradicional del al Biblioteca “Banco Nacional de Bolivia”, 2003.

QULLA AYRUNAKXATA (Plantas medicinales).docx by JorgeLuisCoaquiraCondori